जनैपूर्णिमा एक बिशेष – रक्षा बन्धन हो कि राखी बन्धन?

नेपालको जनै पूर्णिमा, जसलाई रक्षा बन्धन पनि भनिन्छ, हिन्दु धर्ममा एक महत्वपूर्ण चाडको रूपमा मनाइन्छ। यो चाड विशेष गरी ब्राह्मण, क्षेत्री, तथा अन्य हिन्दु समुदायहरूमाझ पवित्रता, धार्मिकता, र परम्परागत संस्कारहरूको सम्मानको प्रतीक हो।

जनै पूर्णिमाको इतिहास, पूजा विधि, परम्परा, महत्त्व, र नेपालका विभिन्न स्थानमा लाग्ने मेलाहरूको बारेमा विस्तृत रूपमा चर्चा गरौँ।

१. जनै पूर्णिमाको इतिहास जनै पूर्णिमा, पौराणिक कथाहरू र धार्मिक साहित्यहरूमा आधारित एक महत्वपूर्ण पर्व हो। यस चाडको मुख्य प्रसङ्ग भनेको भगवान विष्णुको अवतार वामनको कथा हो, जसले राजा बलीलाई तीन पाइला भूमिको दान मागेर पाताल लोकमा पठाउनुभयो। यसैगरी, रक्षा बन्धनको कथा पनि यस पर्वसँग सम्बन्धित छ, जसमा द्रौपदीले भगवान कृष्णलाई राखी बाँधेर आफ्नो रक्षा गर्ने प्रतिज्ञा गराउनु भएको थियो। जनै पूर्णिमाको इतिहास वैदिक कालदेखि सुरु भएको मानिन्छ। यस दिन हिन्दु धर्मावलम्बीहरू नयाँ जनै (पवित्र धागो) लगाउँछन्, जुन ब्राह्मणहरूको लागि विशेष रूपमा महत्वपूर्ण छ। जनैलाई उपनयन संस्कारमा बालकहरूलाई प्रदान गरिन्छ, जसले उनलाई ब्रह्मचारी जीवनमा प्रवेश गराउँछ।

२. पूजा विधि जनै पूर्णिमामा ब्राह्मणहरूले विशेष रूपमा पूजा, हवन, र दान गर्नु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यस दिनको पूजा विधि निम्न प्रकार छन्: #### २.१. जनै फेर्ने प्रक्रिया जनै पूर्णिमाको मुख्य कार्य भनेको पुरानो जनै फालेर नयाँ जनै लगाउनु हो। यो जनै फेर्ने प्रक्रिया विशेषतः ब्राह्मणहरूले गरिन्छ। जनै फेर्ने बेला निम्न विधिहरू अपनाइन्छ: – *स्नान*: सर्वप्रथम स्नान गरेर शरीरलाई शुद्ध पारिन्छ। – *आचमन*: स्नानपछि आचमन (जल पिउने र मुख शुद्ध गर्ने प्रक्रिया) गरिन्छ। – *संकल्प*: पवित्र नदीको जल वा गङ्गाजल हातमा लिएर संकल्प गरिन्छ। – *हवन*: अग्निको पूजा गरेर हवन गरिन्छ। – *जनै परिवर्तन*: पुरानो जनैलाई दक्षिण दिशामा फालेर नयाँ जनै लगाइन्छ। – *रक्षाबन्धन*: दाजुभाइ, दिदीबहिनीबीच राखी बाँध्ने चलन हुन्छ। २.२. रक्षाबन्धन रक्षाबन्धनमा दिदीले दाजुलाई राखी बाँधेर रक्षा गर्ने प्रतिज्ञा गराउँछिन्। यो परम्परा विशेष रूपमा हिन्दु धर्ममा मनाइन्छ। रक्षाबन्धनमा राखी बाँध्ने क्रममा निम्न कुरा गरिन्छ: – *राखी तयार गर्ने*: धागो, चन्दन, र अक्षत (चामल) मिलाएर राखी तयार गरिन्छ। – *दाजुलाई राखी बाँध्ने*: राखी बाँधेर दाजुलाई मिठाइ खुवाइन्छ र दीर्घायुको आशीर्वाद दिइन्छ। – – *दाजुको प्रतिज्ञा*: – दाजुले दिदीलाई जीवनभर रक्षा गर्ने वचन दिन्छ।

३. परम्परा जनै पूर्णिमा विशेषतः हिन्दु धर्ममा परम्परागत रूपमा मनाइन्छ। यस पर्वको परम्परागत महत्त्व निम्न प्रकार छन्: – *व्रत बस्ने*: जनै पूर्णिमामा व्रत बस्ने परम्परा छ। यस दिनमा व्रत बसेर फलाहार गर्ने चलन हुन्छ। – दान गर्नु ब्राह्मणहरूलाई दान गर्ने परम्परा पनि यस दिनमा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यस दिन गरिने दानलाई पुण्य प्राप्तिको माध्यम मानिन्छ। – गायत्रीमन्त्रजप – *: जनै फेरेपछि गायत्री मन्त्र जप गर्ने परम्परा छ। यसले पवित्रता र आध्यात्मिक शुद्धताको प्रतीक मानिन्छ।

४. महत्त्व जनै पूर्णिमाको धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक महत्त्व निम्न प्रकार छन्: – *धार्मिक महत्त्व*: जनै पूर्णिमा धार्मिक दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण छ। यस दिन नयाँ जनै लगाएर पवित्रता र धर्मको पालन गर्ने मान्यता छ। – *सांस्कृतिक महत्त्व*: यो चाड सांस्कृतिक रूपमा पनि महत्वपूर्ण छ, जसले हिन्दु समुदायका परम्परागत मूल्यहरूलाई जोगाइराख्न मद्दत पुर्याउँछ। – *सामाजिक महत्त्व*: रक्षाबन्धनको परम्पराले दाजु-बहिनीको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ र पारिवारिक सम्बन्धलाई मजबुत पार्छ।

५. जनै पूर्णिमामा लाग्ने मेला नेपालमा जनै पूर्णिमाको अवसरमा विभिन्न स्थानमा मेला लाग्छ। यस दिनका प्रसिद्ध मेलाहरू निम्न स्थानहरूमा लाग्छन्: – *जनकपुर*: जनकपुरमा जनै पूर्णिमाको अवसरमा विशेष मेला लाग्छ। यहाँको जानकी मन्दिरमा हजारौँ भक्तजनहरूको भीड लाग्छ। – *पशुपतिनाथ*: काठमाडौंको पशुपतिनाथ मन्दिरमा पनि यस दिन मेला लाग्छ। भक्तजनहरू पवित्र बागमती नदीमा स्नान गरेर पशुपतिनाथको दर्शन गर्छन्। – *गोसाइँकुण्ड*: रसुवामा रहेको गोसाइँकुण्डमा जनै पूर्णिमामा ठूलो मेला लाग्छ। यहाँका तीर्थयात्रीहरू गोसाइँकुण्डको पवित्र जलमा स्नान गरेर पूजा गर्छन्। – ललितपुर – ललितपुर जिल्लाको बंगलामुखी मन्दिर स्थित पनि जनै पूर्णिमाको दिनमा मेला लाग्ने गर्दछ। यहाँ रहेको कुण्डमा आएको पनि गोसाइँकुण्डबाट आएको भन्ने जन बिश्वास छ। – *बागलुङ*: बागलुङको कालिका मन्दिरमा पनि जनै पूर्णिमाको अवसरमा मेला लाग्छ। यहाँ भक्तजनहरूले कालिकादेवीको पूजा गर्दछन्।

निष्कर्ष जनै पूर्णिमा नेपालको हिन्दु समुदायका लागि एक महत्वपूर्ण चाड हो। यसको धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक महत्त्व अत्यन्त ठूलो छ। यस पर्वले हिन्दु धर्मका परम्परागत मूल्यहरूलाई जीवित राख्न मद्दत पुर्याउँछ। विभिन्न स्थानमा लाग्ने मेलाहरूले जनै पूर्णिमालाई अझै विशेष बनाउँछ। यस पर्वको महत्त्वलाई सम्झना गर्दै, हामी सबैले यसको परम्परालाई निरन्तरता दिनुपर्दछ। तर पछिल्लो समयमा छिमेकी देश भारतको प्रचलन लाई नेपालको रक्षा बन्धनलाई राखी बन्धन भनिदै लगेको पाईन्छ। जनै पूर्णिमा अर्थात् रक्षा बन्धनको उपलक्ष्यमा सम्पूर्ण नेपालीहरुमा हार्दिक शुभकामना का साथ सबैको जय होस।