पूँजीवादः वरदान कि अभिशाप ?–डा चूडाप्रसाद ढकाल

भूमिका
सदियौंदेखि, पूँजीवादले विश्वको आर्थिक रूपरेखाको निर्धारण गर्दै आइराखेको छ। पूँजीवादको यो यात्रा हाल आएर उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनको शिखरमा अवस्थित छ। व्यक्तिगत सपनाहरूलाई साकार पार्ने अवसरहरूको सृजना, विश्वभरका बजारहरूमा नयाँ उत्पादनहरूको प्रवेश, र त्यसैले आर्थिक वृद्धिको संचालन गर्ने यस पूँजीवादको क्षमता अद्वितीय छ। तर, यो सफलताको पछाडि एक अर्को अध्याय पनि छ, जो अक्सर गरेर सजिलै सतहमा देखिदैन। यस अध्यायमा, समाजका विभिन्न कुनाकाप्चाहरूबाट आउने गरेका चुनौतीहरू र ति चुनौतीहरूको सामना गर्ने व्यक्तिहरूको कथा पर्दछ । शहरका उच्च आकाशचुम्बी भवनहरूबाट देखिने चमकदार दृश्यपछाडि, कतै एउटा श्रमिक आफ्नो दैनिकीमा खटिरहेको हुन्छ। जसमा उसले न्यूनतम मजदुरीमा अन्तहीन घण्टाहरू खटनुको फलस्वरूप आफ्नो परिवारलाई जेनतेन बचाउने कोशिश गर्दै गरेको दयनीय अवस्था प्रष्ट देखिन्छ । अर्कोतर्फ, धरतीको संरक्षणमा मद्दत पु¥याउन पर्यावरणधर्मीहरू नवीन सिर्जना त गर्दैछन्, तर फेरि पनि यसै आधुनिक पुजीवादीले अङ्गिकार गर्ने पारंपरिक उद्योगहरूबाट उत्पन्न प्रदूषणको सामना गर्नु हाम्रो नियती नै बनिसकेको छ। यस्ता अरू कैयन समस्या समेत गरि यी दुई उदाहरणहरूले पूँजीवादको दोहरो चरित्र प्रस्तुत गर्दछन् ।एकतिर, उत्कृष्टता र समृद्धिको संभावना; अर्कोतिर, असमानता र पर्यावरणीय चुनौतीहरू।
आधुनिक पूँजीवादको सार
आधुनिक पूँजीवादी बिश्वमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र बजारको मुक्त प्रतिस्पर्धा आर्थिक विकासका प्रमुख आधारहरू हुन्। जहाँ, उत्पादन र वितरण निजी तहमा केन्द्रित हुन्छन् ।नाफा आर्जन पूँजीवादको मुख्य उद्देश्य हो। जसको फलस्वरूप, विश्वभरिका उद्यमी र व्यवसायीहरूले नवीन उत्पादनहरू र सेवाहरू सिर्जना गर्ने र बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्ने अवसर पाएका छन् । तथापि, यस प्रणालीले समाजमा असमानताको एक गहिरो स्तर सिर्जना गरेको छ। धनीहरू झन् धनी बन्दै गएका छन्, जबकि मध्यम वर्ग र निम्न वर्गका मानिसहरू आर्थिक रूपमा चुनौतिपूर्ण अवस्थामा छन्। यस विभाजनले समाजमा तनाव, बेखुसी, असन्तुष्टि आदि बढाएको छ। यसले गर्दा आर्थिक असमानताको खाडल अझ गहिरो बन्दै गएको अवस्था छ । समृद्धिको यो असमान र बिसङ्गतीपूर्ण वितरण प्रणाली विश्वभरका शहरहरूमा देख्न सकिन्छ। जहाँ विलासितापूर्ण आवासीय क्षेत्रहरू र झुपडी टोलहरू नजिकै अवस्थित हुन्छन्। यस्तो स्थितिले आर्थिक अवसरहरूमा पहुँचको चरम विषमता र यसले सृजना गर्ने निरन्तरको सामाजिक संघर्षलाई झल्काउँछ । यसरी, आधुनिक पूँजीवादको सार बुझ्दा, यसको प्रभाव व्यक्तिगत उद्यमशीलता र विकासका अवसरहरूमा मात्र सीमित नरहेको स्पष्ट हुन्छ। यसले समाजमा विभेद र असमानताहरूलाई पनि उद्वेलित गर्दछ, जसको फलस्वरूप आधुनिक पूँजीवादको चरित्र र चुनौतीहरूलाई अझ जटिल बनाउँछ। यस सन्दर्भमा, आर्थिक विकास र सामाजिक न्यायबीचको सन्तुलन सिर्जना गर्ने चुनौती अत्यन्त महत्त्वपूर्ण रहेको छ ।
पर्यावरणीय प्रभाव
पूँजीवादको विस्तारसँगै आर्थिक विकास र उद्योगीकरणले प्राकृतिक संसाधनहरूको उपयोग र दोहनमा अत्यधिक वृद्धि गरेको छ, जसलेगर्दा कमजोर पर्यावरणीय परिणामहरू सिर्जना गरेको छ। वनको विनाश, जलस्रोतहरूको प्रदूषण, र वायुमण्डलमा हानिकारक ग्यासहरूको विसर्जन आदि, ले वातावरणीय प्रणालीमा नकारात्मक प्रभाव पारेका छन्। यस्तो गतिविधिहरूले जलवायु परिवर्तनलाई तीव्रता प्रदान गरेको छ, जसका परिणामस्वरूप समुद्र सतहको उचाइ बढेको छ, मौसमको लयमा अनियमितता आएको छ, र विभिन्न प्रजातिहरू लुप्तप्राय अवस्थामा पुगेका छन्।
औद्योगिकीकरण र अत्यधिक उपभोगको संस्कृतिले पर्यावरणीय संरक्षण र स्थायी विकासको आवश्यकतालाई छायाँमा पारेको छ। प्राकृतिक संसाधनहरूको अत्यधिक दोहनले केवल पर्यावरणलाई क्षति पु¥याएको छैन, साथसाथै यसले मानव समुदायहरूमा पनि दीर्घकालीन रूपका नकारत्मक आर्थिक, सामाजिक परिणामहरू निम्त्याएको छ।
यस अवस्थामा, पूँजीवाद अन्तर्गतको यसखाले विकासको मोडेलले पर्यावरणीय संरक्षण र स्थायित्वलाई मुख्य प्राथमिकतामा राख्न सकेको छैन। पर्यावरणीय समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न नसक्नु पूँजीवादको एक महत्त्वपूर्ण कमजोरीको रूपमा देखा पर्दछ, जसले पृथ्वीको भविष्य र मानव सभ्यताको स्थाइत्वमा गम्भीर प्रश्न उठाउँछ।
पर्यावरणीय प्रभावहरू र सामाजिक न्यायको यस विश्लेषणले पूँजीवाद अन्तर्गतको आर्थिक विकासको दृष्टिकोणलाई पुनः सोचबिचार गर्न पर्ने अवस्था र धरतीको संरक्षण र स्थायी विकासका लागि नयाँ समाधानहरू खोज्ने आवश्यकतालाई प्रखर बनाएकोछ।
पूँजीवादको जटिलता
पूँजीवादको मूल आकर्षण यसको सामर्थ्यमा छ, जसले नवीनता, आर्थिक विकास, र समृद्धिको अवसर प्रदान गर्दछ। तर, यसको संचालनमा गहिरो छानबिन गर्दा, यसले सामना गरिरहेका जटिलताहरू उजागर हुन्छन्। जसमा अनगिन्ती अरू सवालहरूका बीच, समाज र पर्यावरणमा यसका प्रभावहरू मुख्य चासोका विषय बन्छन्।
पूँजीवादले जन्माएको असमानता र वित्तीय विभाजनले समाजमा विभिन्न तहमा तनाव र असन्तोष सिर्जना गरेका छन्।जसमा, आर्थिक समृद्धिको अनियमित वितरणले समाजका बिभिन्न भागहरूमा अत्यधिक समृद्धि तथा अन्यत्र चरम गरिबी र निराशालाई परावर्तित गरेको हुन्छ। यस्तो विषमताले समाजिक सङ्घर्ष र विभाजनलाई गहिरो बनाउँदै, सामाजिक सहकार्य र समन्वयमा कठिनाइ सिर्जना गरेको छ । यसैगरी, पूँजीवादले आर्थिक प्रगतिको खोजीमा, प्राकृतिक संसाधनहरूको अत्यधिक दोहन गदै पर्यावरणीय संकटहरूलाई गहिरो बनाएको हुन्छ । जसमा जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधतामा ह्रास, र प्राकृतिक संतुलनमा गडबडी जस्ता समस्याहरू आईपर्दछन। जसको फलस्वरूप, पूँजीवाद अन्तर्गत आर्थिक विकासको स्थायित्व र प्राकृतिक संसाधनहरूको संरक्षणबीचको सन्तुलन कायम राख्न ठुलो चुनौती खडा हुन्छ । यी जटिलताहरूले पूँजीवादको सिद्धान्त र प्रयोगलाई पुनर्मूल्याङ्कन गर्ने, समाज र पर्यावरणलाई संरक्षण गर्ने र सम्बोधन गर्ने समाधानहरू खोज्ने आवश्यकतालाई उजागर गर्दछ। पूँजीवादको जटिलता र यसले सामना गर्नु परेका चुनौतीहरूको समग्र समाधानको खोजीमा समाजको सामूहिक प्रयत्न र सहकार्य अनिवार्य सर्त हो। जसले आर्थिक विकासको नयाँ मोडेलहरू विकास गर्ने र पर्यावरणीय स्थाइत्वलाई सुनिश्चित गर्ने दिशामा अग्रसर हुन अव्हान गर्दछ।
निष्कर्ष
पूँजीवादको विश्लेषणमा, हामीले यसको द्वन्द्वात्मक स्वभाव, आर्थिक विकासमा यसको अतुलनीय योगदान, साथै समाज र पर्यावरणमा यसका प्रभावहरूलाई अध्ययन गर्यौं। पूँजीवादले उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन दिने गरी, आर्थिक समृद्धि र विकासका अभूतपूर्व अवसरहरू सिर्जना गरेको छ। तथापि, यसले समाजमा गहिरो असमानता, शोषण, र पर्यावरणमा गम्भीर प्रभावहरू पनि सिर्जना गरेको छ, जसले यस प्रणालीको पुनर्मूल्यांकन या बिस्थापनको आवश्यकतालाई उजागर गर्दछ ।

पूँजीवादको जटिलताले समाज र पर्यावरण लगायत समाजका यस्तै कैयन अरू सवालहरूमा यसको गहिरो प्रभावहरूलाई प्रकट गर्दछ। आर्थिक असमानता र वित्तीय विभाजनले अनवरतको समाजिक सङ्घर्ष र विभाजनलाई प्रेरित गरेको हुन्छ। जबकि पर्यावरणीय दोहनले पृथ्वीको दीर्घकालीन स्वास्थ्य र स्थायित्वमा ठूल प्रस्न चिन्ह खडा गरेको छ। यी चुनौतीहरूले पूँजीवादको वर्तमान मोडेललाई समकालीन समस्याहरूसँग जोडेर हेर्न र समाधानका लागि नयाँ दृष्टिकोणहरू खोज्ने आवश्यकतालाई बल पु¥याउँछ ।

यसर्थ समग्र रूपमा भन्नु पर्दा पूँजीवादको पुनर्मूल्यांकन या बिस्थापन आवश्यक छ। जहाँ नयाँ आर्थिक प्रणाली, समाज र पर्यावरण दुवैका लागि स्थायी र न्यायपूर्ण समाधानहरूको खोजीमा केन्द्रित हुनुपर्दछ। अन्यथा, तात्कालिक अवस्थाको लागि पूँजीवादका सिद्धान्त र प्रयोगहरूलाई अधिक समावेशी, सामाजिक रूपमा उत्तरदायी र पर्यावरणीय रूपमा टिकाउ बनाउने दिशामा परिमार्जन गर्नु आवश्यक छ। यस प्रक्रियामा, समाजका सबै भागहरूबाट सहभागिता र समर्थन प्रप्त हुन अवस्यक हुन्छ। जसको परिणामस्वरूप तपाइँ हामी सबैका लागि एक न्यायपूर्ण, समतामूलक र स्थायी समाजको सिर्जना गर्ने कुरा धेरै टाढाको बिषय रहने छैन ।
लेखकको संक्षिप्त नोटः“सिक्दै सिकाउँदै मार्क्सवाद“ अन्तर्गत लेखिएको यस लेखमा प्रस्तुत जानकारीहरू विविध द्वितीयक स्रोतहरूबाट संकलन गरिएका हुन् । जुन ज्ञानको विस्तृत समुदायमा पहिले नै चर्चित र साझा गरिएका छन्। हाम्रो उद्देश्य यस ज्ञानको पुनः प्रस्तुतिकरण गरी सिक्ने र सिकाउने कार्यमा योगदान दिनु हो । पाठकहरूको सुझाव र अन्तर्दृष्टिहरूको हामी सधैं स्वागत गर्दछौँ, ज्ञानको यस यात्रालाई तपाईं सचेत पाठकरूको सहभागिताले थप समृद्ध र वलशाली बनाउनेछ । यो हाम्रो बिश्वास हो । धन्यवाद । लेखक ः त्रिभुवन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक हुनुहुन्छ) [email protected]