सफलता बोगटी
विभिन्न देशहरूको राजनीतिक तथा आर्थिक प्रगति तिनीहरूको शासन प्रणाली, ऐतिहासिक घटनाक्रम, र नीतिहरूबाट प्रभावित भएको छ। यो लेखमा विभिन्न राष्ट्रहरूको विकास, उनीहरूको शासन प्रणाली, र लोकतन्त्र वा अन्य राजनीतिक मोडेलहरूले समृद्धिलाई कसरी प्रभावित गरेका छन् भन्ने विषयमा चर्चा गर्नेछु ।विभिन्न देशहरूले आ–आफ्ना राजनीतिक स्थायित्व र आर्थिक वृद्धिलाई असर पार्ने फरक–फरक शासन प्रणाली अपनाएका छ्न ।
राष्ट्रपतीय प्रणालीस् अमेरिका र इन्डोनेसियामा राष्ट्रपतीय प्रणाली छ, जहाँ राष्ट्रपतिलाई प्रत्यक्ष रूपमा जनताले निर्वाचित गर्छ्न ।संसदीय प्रणालीस् बेलायत, जापान, भारत, मलेसिया, थाइल्यान्ड, र बेल्जियममा संसदीय प्रणाली छ, जहाँ प्रधानमन्त्री संसदबाट चयन गरिन्छ्।ड्डएकदलीय प्रणालीस् चीनमा कम्युनिस्ट पार्टीको एकदलीय प्रणाली छ, जहाँ सरकार प्रमुख राजनीतिक तथा आर्थिक निर्णयहरू नियन्त्रण गर्छ। ड्ड ९हाइब्रिड सिस्टम०स् फ्रान्स र रूसमा राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीबीच अधिकार बाँडफाँड हुने अर्ध(राष्ट्रपतीय प्रणाली छ। लोकतन्त्र बनाम अलोकतान्त्रिक प्रणाली ड्डलोकतान्त्रिक देशहरूस् अमेरिका, जापान, दक्षिण कोरिया, भारत, अधिकांश युरोपेली राष्ट्रहरू, र अष्ट्रेलियाले नियमित निर्वाचन, स्वतन्त्र प्रेस, र बहुदलीय प्रणाली भएका लोकतान्त्रिक शासन अपनाएका छन्। अलोकतान्त्रिक देशहरूस् चीन, उत्तर कोरिया, र केही मध्यपूर्वी राष्ट्रहरूमा अधिनायकवादी सरकार छन्, जहाँ सत्ता एउटा दल वा शासकमै केन्द्रित ।
लोकतान्त्रिक देशहरूले नागरिकलाई मतदान गर्ने, विचार व्यक्त गर्ने, र स्वतन्त्र रूपमा नेताहरू छान्ने अधिकार लोकतन्त्रको रूपमा परिभाषित गर्छन्। अलोकतान्त्रिक देशहरूमा सरकारहरूले निर्वाचन नियन्त्रण गर्छन्, राजनीतिक स्वतन्त्रता सीमित गर्छन्, र प्रतिपक्षी आवाजलाई दबाउँछन्।विश्वका धनी राष्ट्रहरूको आर्थिक विकास विकसित राष्ट्रहरू उद्योग, नवीनता, र सबल शासन प्रणालीका कारण समृद्ध भएका छन्। शिक्षा र प्रविधिमा लगानीस् जापान, दक्षिण कोरिया, र अमेरिका अनुसन्धान, शिक्षा, र औद्योगिक नवप्रवर्तनमा केन्द्रित छन्।राजनीतिक स्थिरतास् युरोपेली राष्ट्रहरू, सिंगापुर, र क्यानडामा स्थिर सरकार भएका कारण लगानी मैत्री वातावरण सिर्जना भएको छ। व्यापार र विश्वव्यापीकरणस् सिंगापुर र जर्मनीजस्ता देशहरूले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र लगानीमैत्री नीतिबाट फाइदा उठाएका छन्। प्राकृतिक स्रोत र औद्योगिक वृद्धिस् अमेरिका र क्यानडाले आफ्ना विशाल प्राकृतिक स्रोतलाई प्रभावकारी रूपमा उपयोग गरेका छन्।
लोकतान्त्रिक राष्ट्रहरूमा राजनीतिक दलहरूले आर्थिक नीतिलाई प्रभाव पार्छन्। तर, कुनै एक राजनीतिक विचारधाराले मात्रै समृद्धि सुनिश्चित गर्दैन।अमेरिकामास् आर्थिक वृद्धि रिपब्लिकन र डेमोक्र्याट दुवै सरकारहरूमा देखिएको छ, तर नीतिहरू फरक छन्। रिपब्लिकनहरूले कर कटौती र स्वतन्त्र बजारलाई प्राथमिकता दिन्छन्, भने डेमोक्र्याटहरूले सामाजिक कार्यक्रम र नियमनलाई जोड दिन्छन्।युरोपमास् केन्द्र(वाम ९ऋभलतभच(ीभात० र केन्द्र(देखि(दायाँ ९ऋभलतभच(च्ष्नजत० विचारधाराका सरकारहरूले मिश्रित आर्थिक नीति अपनाएर विकास गरेका छन्।
एसियामास् चीन र सिंगापुरजस्ता गैर(लोकतान्त्रिक मुलुकहरूले बलियो सरकारी नीतिहरूबाट उच्च आर्थिक वृद्धि हासिल गरेका छन्।नेपालले यी अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरणहरूबाट सिकेर समृद्ध राष्ट्र निर्माण गर्न सक्छ्। विकासका लागि राजनीतिक स्थायित्व सुनिश्चित सक्।शिक्षा, प्रविधि, र पूर्वाधारमा लगानी गरेर आर्थिक वृद्धिलाई अघि बढाउनु ।सिंगापुरजस्तै विदेशी लगानी र व्यापार अनुकूल नीति ल्याउनु ।लोकतान्त्रिक संस्थाहरूलाई सुदृढ गरी राम्रो शासन प्रणाली ल्याउनुपर्छ्।
लोकतन्त्र स्वतन्त्रता र मानवअधिकारका लागि आवश्यक छ, तर आर्थिक समृद्धि स्थायित्व, राम्रो शासन प्रणाली, र रणनीतिक नीतिहरूमा निर्भर रहन्छ। लोकतान्त्रिक र अलोकतान्त्रिक दुवै प्रणाली भएका राष्ट्रहरूले औद्योगिक विकास, आर्थिक सुधार, र नवप्रवर्तनको बलमा सफल भएका छन्। नेपालले यी पाठहरू ग्रहण गरेर बलियो र दिगो अर्थतन्त्र निर्माण गर्न सक्छ। हिरोसिमा र नागासागीमा एटम बम खसालिएको मानवजातिकै इतिहासमा महाकलंकबाट मैमत्त भएको अमेरिकाले शक्ति र साम्राज्यको धाक देखाएर भियतनामदेखि कोरियाली युद्ध, इराकदेखि अफगानिस्तानसम्मको युद्ध हुँदै चिली र इन्डोनेसियामा नरसंहार मच्चाइसकेको छ । यसमा झन्डै एक करोड मान्छेको ज्यान लिइएको छ । उत्तर कोरियाली युद्धमा ३५ लाख, भियतनाम युद्धमा ३० लाखभन्दा बढी, इराक र अफगानिस्तानमा लाखौँ तथा इन्डोनेसिया र चिलीको नरसंहारमा १५–२० लाख मान्छेको नरसंहार भएको थियो ।
पुँजीवादी साम्राज्यवादी लुछाचुँडीकै कारण पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्ध भयो । यी दुई युद्धमा करिब ९ करोड मान्छेको अनाहकमा ज्यान गयो । पहिलो विश्वयुद्ध ९सन् १९१४–१९१८० मा डेढ करोड मान्छेको ज्यान गयो । यो युद्धका कारण फैलिन पाएको स्पेनिस इन्फ्लुयन्जा भाइरसले गर्दा ५० देखि सय मिलियन अर्थात् झन्डै १ करोड मान्छे मर्नुपर्यो । यो साम्राज्यवादी युद्धकै दुष्परिणाम थियो । दोस्रो विश्वयुद्ध ९सन् १९३९(१९४५० जर्मन(इटली–जापानी साम्राज्यवादका कारण भएको थियो । यो युद्धमा अर्कोतिरबाट सोभियत रुससहित बेलायत, अमेरिकालगायत देश सहभागी थिए । यसमा ७ देखि ८ करोड मान्छे मारिए । अढाइ करोड त रसियन मात्र मारिएका थिए । यही युद्धको परिणामस्वरूप अरू २ करोड नागरिक रोग र अनिकालका कारण मर्न पुगे ।
आजको विश्वमा नेपालसँग विकासका विभिन्न अवसरहरू छन्स्भू(रणनीतिक स्थानस् नेपाल भारत र चीनबीच रहेकोले व्यापार, लगानी, र पूर्वाधार विकासका लागि अवसर छ।जलविद्युत्स् नेपाल जलविद्युत् उत्पादनको विशाल सम्भावना बोकेको छ, जसले ऊर्जा निर्यात गर्दै आर्थिक वृद्धि गर्न सक्छ।पर्यटनस् प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक सम्पदा, र हिमालय पर्वत शृङ्खलाले नेपाललाई एक प्रमुख पर्यटन गन्तव्य बनाउन सक्छ।
प्रवासी नेपाली श्रम शक्तिस् विदेशमा काम गर्ने नेपालीहरूको सीप र पूँजीलाई स्वदेशमै लगानी गराएर आर्थिक वृद्धिमा योगदान गर्न सकिन्छ।नेपालमा आवश्यक राजनीतिक सुधार गर्नुपर्छ्।स्थिर सरकारस् बारम्बारको सरकार परिवर्तनले नीति कार्यान्वयनमा समस्या ल्याएको छ, स्थायित्व कायम गर्न दीर्घकालीन रणनीति आवश्यक छ।सबल संस्थाहरूस् भ्रष्टाचार न्यूनीकरण गर्दै, सरकारी निकायहरूलाई पारदर्शी र उत्तरदायी बनाउनुपर्छ।स्थानीय सरकारको सशक्तीकरणस् स्थानीय तहलाई स्रोत र अधिकार प्रदान गरी विकासलाई तीव्र बनाउन सकिन्छ।
राष्ट्रिय नीति सुधार ,दीर्घकालीन आर्थिक र सामाजिक नीतिहरू तय गरी कार्यान्वयनमा कडाइ गर्नुपर्छ।निजी क्षेत्र, सरकारी क्षेत्र, र नागरिक समाजबीच सहकार्य आवश्यक छ।युवा शक्ति र रोजगारी प्राविधिक शिक्षा र व्यवसायिक तालिमलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।स्थानीय उद्यमशीलता विकास गरी स्वरोजगार सिर्जना गर्नुपर्छ।विदेशमा कार्यरत नेपाली युवालाई स्वदेश फर्काउन प्रोत्साहित गर्दै उनीहरूको सीपलाई सदुपयोग गर्नुपर्छ।आर्थिक विकास कृषि आधुनिकीकरण गरी उत्पादन वृद्धि गर्नुपर्छ।लघु उद्यम, स्टार्टअप, र लगानीमैत्री वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ।व्यापार नीति सुधार गरी अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपाली उत्पादनहरू प्रतिस्पर्धी बनाउनुपर्छ। गुणस्तरीय शिक्षा प्रणाली अपनाएर प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षामा जोड दिनुपर्छ।सर्वसुलभ स्वास्थ्य सेवा प्रवाह गर्न पूर्वाधार विकास र आधुनिक प्रविधिको उपयोग गर्नुपर्छ।
जलविद्युत्, सूचना प्रविधि, पर्यटन, र कृषि उद्योगलाई विशेष प्राथमिकता दिनुपर्छ।नेपालमा उत्पादित वस्तुहरूको अन्तर्राष्ट्रिय ब्रान्डिङ गरी निर्यात प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।नेपालीहरूले अहिले के गर्नुपर्छरु सकारात्मक सोच र सक्रिय सहभागितास् नागरिकहरूले देशको विकासमा जिम्मेवारी लिने मानसिकता विकास गर्नुपर्छ ।सिपमूलक शिक्षा र उद्यमशीलतास् युवा वर्गले सिप विकास गरी आत्मनिर्भर बन्ने प्रयास गर्नुपर्छ। सामाजिक एकतास् जातीय, धार्मिक, वा राजनीतिक विभाजनलाई छाडेर राष्ट्रिय एकतामा ध्यान दिनुपर्छ।सरकारी जवाफदेहिता माग्नुपर्छस् नागरिकहरूले सरकारलाई पारदर्शी र उत्तरदायी बनाउन दबाब दिनुपर्छ।नेपालले आफ्नो भूगोल, स्रोतसाधन, र युवा शक्तिको सही उपयोग गर्न सकेमा आर्थिक, सामाजिक, र राजनीतिक रूपमा सशक्त राष्ट्र बन्न सक्छ। अब समृद्धि प्राप्त गर्ने सही समय आएको छ्।
(लेखिका स्नातकोत्तर राजनितिशास्त्र केन्द्रिय बिभाग किर्तिपुर अध्ययनरत हुनुहुन्छ्।)
